فنون قصه گویی برای کودکان

 

 

مقدمه

مبحث قصه گویی برای کودکان یکی از راه کارهای درمانی آنهاست ، از سوی دیگر پرداختن به مقوله ی قصه گویی به غیر از اشکال کاربردی آن، اساسا میراثی فرهنگی است که خوشبختانه پس از سالیان دراز با اینکه جوامع گوناگون به علت روی آوری به دیگر رسانه ها از آن فاصله گرفته بودند، اکنون شاهد میل دوباره ای نسبت به آن در بطن جوامع و احیای گسترده آن هستیم. نخست باید پرسید: "چرا کودکان به قصه گوش می دهند؟" و "کودکان به چه نوع قصه ای با میل بیشتر گوش می سپارند؟" . 

به این سؤالات می توان از منظر روان شناسی ، جامعه شناسی، زبان شناسی و غیره پاسخ داد. عوامل گوناگون بیرونی و درونی سبب می شوند تا کودک به قصه ای رغبت نشان دهد و در راستای آن آرامش پذیری، لذت بردن، سرگرم شدن، تخلیه ی انرژی، فراگیری، و ره آوردهای دیگر به وجود آید. باید گفت که عمده ره آورد قصه و قصه گویی ایجاد شرایط جهت گسترش خلاقیت در ذهن کودک، و نیز شکوفایی آن است. خلاقیت و اندیشه، ماندگار و ثابت نیستند، بلکه هر آن و هر لحظه می باید نو گردند تا روند رشد شخصیت و تعالی میسر گردد. قصه گو می تواند با انتخاب درست و منطقی قصه ، به خواسته ها و اهداف خویش نزدیک شود و نیازی به مستقیم گویی و حکم صادر کردن در آغاز و پایان قصه نیست.

قصه گو برای انتقال قصه به کودک، شیوه های گوناگونی را انتخاب می کند، و ضرورت دارد که به شیوه های متفاوت متوسل شود تا قصه بهتر  و عمیق تر در ذهن کودک بنشیند. همان گونه که در سنت قصه گویی در روزگار کهن چنین کرده اند و ما اکنون پیشینه ای در زمینه ی پرده خوانی، نقالی ، خیمه شب بازی، و غیره به میراث داریم و هریک به شیوه خود قصه ای را روایت کرده اند. امروز نیز با یاری گرفتن از امکانات و شرایط جدید شیوه های تازه ای از قصه گویی باب شده است.

ویژگی های قصه خواندن

هر قصه شفاهی، بخشی از وجود خود را با قصه گویی که آن را روایت می کند، به مخاطب انتقال می دهد. در اصل بخشی از قصه در دل قصه گو باقی می ماند. گرد آورنده قادر نیست حالات قصه گو به هنگام قصه گویی ، لحن او ، تغییر و تحولات روحیه و چهره ی او، سکون و سکوت او، تمرکز او بر واژه هایی خاص، مسیر نگاه او، آلات و ابزاری که او در دست و پیرامون خود برای نقل قصه دارد را بیان کند. گردآورنده به روایت واژه هایی می پردازد که از دهان قصه گو جاری می شود، حال آنکه عنصر فضاسازی را قصه گو به هنگام بیان قصه پدید می آورد. او با استفاده از دستان خود، با استفاده از اشیایی که در پیرامونش هست، و با نوع ارتباطی که با مخاطبین می گیرد، حس قصه را انتقال می دهد. قصه گو می باید تجربه کافی در شناخت قصه، زبان ، مکان و زمان آن داشته باشد. از منظر موقعیت اجتماعی- طبقاتی شخصیت ها ، آنها را به درستی بشناسد تا اینکه بتواند تمام آن ویژگی های پنهان و به قلم نیامده ی قصه را بازگویی و شکوفا کند.

 

روش های قصه گویی خلاق

1. شیوه قصه -واژه

در این نوع قصه گویی که در نوع خود تاریخی به قدمت عمر انسان دارد، قصه گوست و واژه هایی که با آنها قصه را بیان می کند. به هنگامی که قصه گو بر اساس حافظه خویش، قصه ای را که از کودکی شنیده و یا آن را خوانده است و مناسب می داند، برای کودکان نقل می کند. در این حال سنتی ترین نوع قصه گویی اتفاق می افتد و جهان واقعی قصه گویی نیاکان ما خلق می شود. آنچه در این نوع قصه گویی، گوینده و شنونده را به هم مرتبط می کند، جهان واژه هاست. هر چه مخزن کلامی قصه گو غنی تر باشد، قصه قوی تر بیان می گردد.

هر چه هست قصه گو باید ابتدا خودش و جهان واژه هایش را بشناسد. به هیچ عنوان قصه ای را که دوست ندارد و نمی تواند با آن ارتباط برقرار کندف نباید قصه گویی کند، زیرا آن وقت بچه ها را با آن قصه در ستیز می اندازد. در این نوع قصه گویی تخیل کودک با پیوند واژه ها، همسویی آن، و هماهنگی آنها شکل می گیرد و در خیالش قصه را به تصویر می کشد و هر چه واژه ها غنی تر باشد تخیل نیز غنی تر می شود.

2. شیوه قصه -کتاب

گونه دیگر از قصه گویی برای کودکان ، قصه خوانی از روی کتاب است. در این مورد قصه گو می باید ابتدا اثر ارا چندین بار بخواند. آن را اِعراب گزاری کند. نشانه های نگارشی را در اثر مشخص کند و از همه مهم تر نقاط ثقل موضوع و ثقل کلام را در اثر معلوم کند. نقطه ثقل موضوع که در همه گونه قصه گویی صدق می کند، عبارت از این است که حرف قصه چه هست و ثقل کلام به این معنی است که قصه از طریق کدام کلید واژه ها حرفش را می زند.

3. شیوه ی قصه -کاردستی

در این گونه از قصه گویی، قصه گو ضمن آنکه قصه را تعریف می کند ، با کاغذ، یا پارچه، یا هر شیء دیگری که در دست دارد، شخصیت های اصلی قصه را می سازد و با تجسم بخشیدن به آنها ، قصه را به نوعی روایت می کند تا کودکان به لحاظ بصری ،هم شاهد روند قصه باشند و هم بیاموزند که می توانند شخصیت های قصه ای را که دوست دارند، از شیء بسازند.

در این نوع قصه گویی باید مراقب بود که نظر بچه ها معطوف به ساخت عروسک یا نماد شخصیتی از قصه نشود و روند قصه را به فراموشی نسپارند. بهتر است در زمانی کوتاه نماد مورد نظر ساخته شود و پس از آن در دستان قصه گو به بازی در آید. در چنین حالتی نگاه کودک به نماد شخصیت هاست و گوشش به قصه گو و می طلبد که بیان قصه گو از حالتی ویژه و حس برانگیز برخوردار باشد تا کودک با جریان قصه همسو گردد.

4. شیوه قصه -نمایش

در این روش قصه گو به چند شکل عمل می کند. یا به تعدادی از بچه ها نقش های قصه را واگذار می کند و با حرکات بچه ها از سویی به سویی قصه را روایت می کند، یا اینکه خودش با داشتن استعداد بازیگری ، به گونه ای قصه را تعریف می کند و همزمان نقش شخصیت های محوری را بازی می کند. لحن صدایش را عوض می کند، پیرزنی گوژپشت می شود. باز صدایش را تغییر می دهد و شاهزاده ای جوان می شود. به ضرورت متن و به حد توان بازیگری خود، قصه را باحرکات نمایشی توأم می کند. در این گونه قصه گویی باید متوجه بود که همه چیز در راستای تعمیق قصه( تفهیم بهتر قصه) صورت گیرد، نه اینکه فرضا کودک در پایان بگوید: "شما چه خوب نقش پیرزن گوژپشت را بازی می کنید!".

5. شیوه قصه -تصویر

پیشینه این نوع قصه گویی می رسد به روزگارانی که نقالان و قصه گویان کار کشته ی دوران سپری شده، بر اساس پرده ای که بر سر چهار سوق ها و میادین دیگر جاها می آویختند و قصه گویی می کردند. اغلب قصه ها متأثر از شاهنامه و حوادث مذهبی بود که نقاشان ان روزگار بر پرده می کشیدند. پرده خوان -قصه گو با یک چوب دستی که به دست می گرفت، در کنار پرده می ایستاد و قصه تصاویر را روایت می کرد. امروز نیز همین سنت ، اما با تکیه بر کتاب مصور ادامه دارد. هدف شما قصه گویی بر اساس تصاویر است. در این مورد ارتباط تصاویر با قصه امری لازم است. مناسب است قصه گو کتابی را انتخاب کند که تضاد متن و تصویر در کمترین مورد باشد تا کودک دچار سردرگمی نشود. می باید بیان قصه گو سحری خاص را در خود داشته باشد تا حواس کودک در تصاویر محو نشود و گوشش از شنیدن قصه دور نگردد. تصاویر کتاب کودک باید چنان بار هنری داشته باشد تا ذهن کودک را شکوفا کند.

6. شیوه ی قصه -موسیقی

در این شیوه قصه گو موسیقی خاصی را که به یقین همخوانی با آهنگ و روند قصه دارد، انتخاب می کند. در حالی که قصه را بیان می کند، برای ایجاد فضاسازی روحی- روانی و همسو ساختن ذهن کودک با قصه، موسیقی خاصی را پخش می کند. به این صورت افزون بر بیان قصه آهنگ موسیقی نیز حس شنیداری کودک را تحریک می کند و بار شنیداری او را افزایش می دهد. لازم به ذکر است که بایستی صدای قصه گو بر اهنگ موسیقی سوار باشد تا کودک قصه را به خوبی بشنود و از فضای آن دور نشود.

7. شیوه قصه -کودک

در این شیوه ابتدا قصه ای چند بار برای کودکان نقل می شود تا همه بر روند قصه تسلط پیدا کنند و از آغاز و سرانجام و سیر قصه آگاه گردند. قصه گو این بار روند قصه را بر دوش کودکان می اندازد. به این شیوه که قصه را خودش یا یکی از کودکان اغاز می کند. از پیش قصه گو صحنه های قصه را در ذهن خویش تقسیم کرده است . آن گاه در جریان نقل قصه از این و آن کودک می خواهد که قصه را تعریف کند. برای مثال گرگ چه گفت؟ پیرزن چه کرد؟ و تا آخر.  البته در این شیوه می توان بازتر و آزاد تر عمل کرد و گذاشت کودکان روند قصه ، و نیز انتخاب شخصیت های مؤثر در قصه را عنوان کنند و قصه را پیش ببرند. گاه ممکن است به جای گرگ، دایناسوری در قصه پیدا شود و مناسب است هرگز روند خلاقیت کودکان را سد نکنیم.  در ارائه هر نوع شیوه ی قصه گویی به کودکان باید این نکته را در نظر داشت که هدف قصه است و می خواهیم کودکان را با گونه ای از ادبیات آشنا کنیم.

 

فواید قصه گویی توسط کودک

• کودکان خود را در روند نقل قصه سهیم می بینند.
• استعداد قصه گویی در کودکان تقویت می گردد.
• قصه گو بهانه ای پیدا می کند تا کودکان کمرو را به حرکت جمعی بخواند.
• خلاقیت های پنهان کودکان کشف می شود.

 

نویسنده : نیره آزادی نقش کارشناس ارشد مشاوره از دانشگاه علامه طباطبایی

 

منبع : کتاب قصه و قصه گویی تالیف محمد رضا یوسفی

 

برای مطالعه بیشتر کلیک کنید:

- نکات کلیدی تربیت فرزند

 

- رابطه زناشویی موفق در زندگی